พรรณพฤกษากับสัตวาภิธาน

          หนังสือพรรณนาพฤกษากับสัตวาภิธานเป็นหนังสือที่รวบรวมเรื่องพรรณไม้ พืช และเรื่องสัตว์   ต้นฉบับของพรรณนาพฤกษากับสัตวาภิธาน   มาจากบรรดาหนังสือเก่า  ซึ่งพระเจ้าบรมวงศ์เธอพระองค์เจ้า-ประภัสสร  ทรงสั่งสมไว้แต่ยังไม่ได้ตีพิมพ์   แต่หนังสือพรรณนาพฤกษากับสัตวาภิธาน  ผู้แต่งคือ พระยาศรีสุนทรโวหาร  ( น้อย  ต้นสกุล อาจารยางกูร )   ทรงแต่งไว้เมื่อปี พ.ศ.๒๔๒๗  ปีวอก

          การเรียบเรียง   เริ่มต้นด้วยคำนำ   ในคำนำจะบอกถึงผู้แต่ง ต้นฉบับ   แต่งไว้เมื่อใด  จุดมุ่งหมายในการแต่ง   และชีวประวัติ (ย่อ)   ของพระเจ้าบรมวงศ์เธอพระองค์เจ้าประภัสสร  แล้วเริ่มเนื้อหาด้วยเรื่องพรรณพฤกษา  และปิดท้ายด้วยเรื่องสัตวาภิธาน

            จุดมุ่งหมาย   ผู้แต่งทรงแต่งไว้เพื่อให้เด็กทราบคำศัพท์ ไม้  พืช  และสัตว์   เพราะเคยเป็นเครื่องเล่นของเด็กในการประกวดว่าใครจะจำได้มากกว่า   เมื่อพระยาศรีสุนทรโวหารยังเด็กเคยได้เล่นประกวดศัพท์นก ศัพท์ไม้  เมื่อโตขึ้นไปอยู่ต่างประเทศก็เคยเล่นประกวดแข่งชื่อ บ้านเมือง  ทะเล  แม่น้ำ  ลำธาร  ภูมิลำเนา  ป่า  ภูเขา   ในตำราภูมิศาสตร์  ซึ่งเป็นวิธีเล่นเช่นเดียวกัน

          รูปแบบการแต่ง  ในเนื้อหาพรรณนาพฤกษาแต่งเป็นคำประพันธ์ประเภทกาพย์ คือ  กาพย์ยานี ๑๑   กาพย์ฉบัง  ๑๖   และกาพย์สุรางคนางค์  ๒๘   แบ่งตามหมวดหมู่  มาตรา  เริ่มจากแม่  ก กา   จนถึง  แม่  เกย 

          ตัวอย่าง         แม่  ก กา  แต่งเป็นกาพย์ยานี  ๑๑

                             ๏ จำปาและจำปี                    มะลุลีแลยี่โถ

                     เพกาพะอาโพ                              เหล่าโสนตะโกนา

                             ๏  ชาลีสาลี่คละ                    จำปาดะดูสาขา

                     มะกล่ำสำมะงา                                      พระยายาสาระภี

 มาตรา  แม่  กน  แต่งเป็นกาพย์สุรางคนางค์  ๒๘  แต่ก็มีแม่  ก กา  ปนด้วย

                             ๏  ต้นจะนกระพ้อ     ต้นคนที่สอง      คนที่เขมา     ลำแพนทุเรียน

                             ตะเคียนกันเกรา        ต้นเลี่ยนเสลา     มันเสาเถาปูน

          

           มาตรา  แม่  กง  แต่งเป็นกาพย์ฉบัง  ๑๖  แต่ก็มีมาตราตัวสะกดแม่อื่นปนอยู่ด้วย

                             ๏   ไม้ฝางมะเฟื่องเรื่องสี                   ต้นทำมังมี

                             ข้างเมืองนครดรดง

                             ๏   มะม่วงมะปรางกอปรง        มะทรางคันทรง

                             ประยงยี่เข่งเต็งลัง

           มาตรา  แม่ กก  แต่งเป็นกาพย์ยานี ๑๑  แต่มีมาตราแม่ ก กา , แม่ กง , แม่ กน  ปนอยู่ด้วย

                             ๏   ไม้สักอีกไม้โศก                ไม้อุโลกสูงสลอน

                             นางกวักเหมือนกวักกร            นางบังอรกวักเรียกใคร

                             ๏   เรียกชู้ฤๅเรียกพี่               แฝงอยู่นี่ฤๅอยู่ไหน

                             ฤๅกวักเรียกลองใจ                 ให้ชะงักพะวักวน

         

             ส่วนสัตวาภิธาน นั่นก็แต่งล้ายกันกับ พรรณพฤกษา   เริ่มจาก แม่ ก กา  จนไปถึง แม่ เกย   แต่จะแตกต่างตรงที่  แบ่งเป็นประเภทของสัตว์และมาตราตัวสะกด  พรรณพฤกษา  แบ่งเป็นตามมาตรา 

 เนื้อหา   ในพรรณพฤกษาได้แบ่งประเภทของต้นไม้เป็น ๒ ประเภทใหญ่  คือ

         ๑.   รุกขชาติ   ลำต้นข้างนอกอ่อน  เช่น  ไม้แดง  ประดู่  ชิงชัน  เต็งรัง  มะเกลือ  เป็นต้น

        ๒.   ติณะชาติ   ลำต้นข้างนอกแข็งข้างในอ่อน  เช่น  ต้นตาล  อ้อย  หมาก  มะพร้าว  หญ้าทุกชนิด หรืออ่อนทั้งข้างนอกและข้างใน   เช่น  ต้นกล้วย

   จัดอีกอย่างหนึ่งเป็น  ๕  ประเภท  คือ

๑.     รุกขชาต   ติณชาติ

๒.     ลัดดาชาติหรือวิลีชาติ  เป็นเกาเลื้อย

๓.     คัจฉชาติ  เป็นกก  เป็นกอ

๔.     สกลชาติ   เกิดบนบก

๕.     ชลชาติ   เกิดในน้ำ

          ซึ่งชื่อของพันธ์ไม้นั้นจะรวบรวมเป็นหมวดหมู่ตามมาตราตัวสะกด  จากแม่ ก กา , แม่ กก , แม่ กง ,แม่ กด,  แม่ กน,  แม่ กบ,  แม่ กม, และ แม่ เกย  ตามมาตรา  ดังตัวอย่างต่อไปนี้

มาตราแม่ ก กา  ประพันธ์กาพย์ยานี ๑๑

๏   แกแลแคมะคะ                 กอสละคละดีหมี

หว้าเปล้าเถาดีปลี                            เถาเทพีมะละกอ

๏   ไข่เน่ากะเปาปรี                ไม้ยีรูไม้สมอ

ระกำสำมะลอ                      ไม้ตะคร้อปอกะเจา

มาตราแม่กน   ประพันธ์กาพย์สุรางคณางค์ ๒๘ แต่มีแม่ ก.กา  ปนอยู่ด้วย

               ๏   ที่ไพรวัน    ต้นไม้อนันต์   ลำพันต้นสน   กระถินลิ้นจี่  

               นนทรีปะปน   มะดันประดน   ระคนเถาคัน

          ๏   ฉนวนสนุ่น   ทนดียี่สุ่น   ขนุนขนัน   กระวานก้านพลู

               ซ่อนชู้อัญชัญ   มณฑามลิวัล   อินจันกรรณิกา

มาตราแม่กง ประพันธ์ด้วยกาพย์ฉบัง ๑๖ แต่มีมาตราตัวสะกดอื่น ปนอยู่ด้วย

          ๏   ประยงยี่แข่งเต็งรัง                      ขานางหูกวางมะสัง  

              หางไหลใบบัง  

          ๏   กะรังตังช้างก้างปลา                    ยูงยางกร่างไกรใบหนา

              พิลังกาสา

มาตราแม่กก  ประพันธ์ด้วยกาพย์ยานี ๑๑ แต่มีแม่ก.กา แม่กง และแม่กน ปนอยู่ด้วย

          ๏   กระบาดต้นกระบก            กระทกรกเข้าระคน  

ไม้หมากบุญนาคปน                กะลำภักต้นรักลา 

              ๏   ไม้ซากแทรกไม้ซีก        ชัยพฤกษ์กิ่งสาขา

ต้นปริกต้นจิกนา                    ลูกตาลปลาดุกดกครัน

มาตราแม่กด ประพันธ์ด้วยกาพย์ยานี ๑๑ แต่มี แม่ก.กา แม่กน แม่กง และแม่กก ปนอยู่ด้วย 

          ๏   สัมปะรดสัมปะรัส             ชีกุลัดสลัดใด

ราชดัดถัดกันไป                    วันกรดใหญ่หญ้าขัดมอญ

          ๏   มะขวิดชิดไม้ขวาด             ต้นมะหาดไม้แก่อ่อน

เสาวรสอรชร                                 รสสุคนธ์ปนพุดลา

 มาตราแม่กบ   ประพันธ์กาพย์สุรางคณางค์ ๒๘

          ๏   กอหญ้าตะกรับ   อีกต้นมะพลับ   เคียงกับผอบ   พุดจีบพุดจาบ

ตะขาบตะขบ    ผักเต่าผักตบ   ดาดื่นพื้นเมือง

          ๏   ต้นผักกระชับ   อีกต้นระงับ   กระจับไทยเมือง   หมู่กออังกาพย์

          กุหลาบแดงเหลือง   ไม้ราบฤทธิเรือง   แพ้ว่านหณุมาน

มาตราแม่กม  ประพันธ์กาพย์ยานี ๑๑

          ๏   มะขามไทยไม้ลั่นทม           เหล่าสุกรมนนสวรรค์  

มะยมชะอมพัน                     ไม้เขี่ยนขั้นต้นพะยอม

          ๏   กระทุ่มมะรุมรก                    ต้นกุ่มบกโคกกระออม

สะเดาเถากระดอม                 อีกกระย่อมเป็นยาลม

มาตราแม่เกย  ประพันธ์ด้วยกาพย์ฉบัง ๑๖

          ๏   นับตั้งแต่ต้นอบเชย                      ไม้กระยาเลย

แลเตยทั้งสองพ้องนาม

          ๏   เตยหอมอีกทั้งเตยหนาม        มีในเขตคาม

แลชายแม่น้ำลำคลอง

ความในตอนท้ายของพรรณพฤกษาว่าด้วยชนิดของมะม่วง  และ ทุเรียน  ซึ่งรวบรวมเรื่องของพันธุ์มะม่วงและทุเรียนในสยามอย่างละเอียดที่ไม่ปรากฏในเรื่องใดมาก่อน

    ชื่อพันธุ์มะม่วงที่ทรงได้รวบรวมไว้ มีดังต่อไปนี้

 ม่วงเทพลำลึก   ม่วงพราหมณ์      ม่วงสาวกระทืบหอ     ม่วงพิมสวรรค์      ม่วงรำพึง    ม่วงเศียรคชสาร     ม่วงเนย               ม่วงทองขาว    ม่วงทองคำ             ม่วงแก้วขาว        ม่วงแก้วดำปัน       ม่วงการเวก

ม่วงเทพสิน                    ม่วงสาวน้อย                  ม่วงเขียวสะอาด      ม่วงนกกระจิบลาย

ม่วงล่าหมาไม่แล          ม่วงสาวกระทืบยอด      ม่วงมละกอ               ม่วงหมอนทอง

   ชื่อพันธุ์ทุเรียนที่ทรงได้รวบรวมไว้ มีดังต่อไปนี้

ทองสุก           ทองย้อยยาน             ทองหยิบ         ทองหา           ทองคำตลับทอง         

สีนาก            เหรา    การะเกด         สาวสวรรค์      นางแดงโศก

นางกระเทย               แดงแม่เถ้า       แดงเปียก        มังกรหรืองามกุญชร     สนั่น    ลมุด

หมอนทอง                 สาวหยุด         นกกระจิบ        แมลง

 

ส่วนเนื้อหา สัตวาภิธาน  แบ่งประเภทของสัตว์ว่าด้วย ๔ ประเภท  ได้แก่

๑.     พหุบท (สัตว์ที่มีเท้ามากเกิน ๔ ขึ้นไป )  เช่น  ตะขาบ  กิ้งกือ  

๒.     จัตุบาท  (สัตว์  ๔ เท้า )   เช่น  ช้าง  ม้า  โค  กระบือ

๓.     ทวิบาท  (สัตว์ ๒ เท้า )   เช่น  มนุษ  เป็ด  ไก่   นก 

๔.     อะบาทะกา (สัตว์ไม่มีเท้า )  แบ่งได้  ๒ ชนิด  คือ  ถะละชา (สัตว์เกิดบนบก) ชะละชา (สัตว์เกิดในน้ำ)

        จัดได้อีก  ๒  อย่าง  คือ  สัตว์มีฟองมีไข่ และไม่ต้องมีฟอง  ดังช้าง  ม้า   โค   กระบือ

        จัดได้อีก  ๒  อย่าง  คือสัตว์มีปีกและไม่มีปีก  และสัตว์ที่มีปีกจัดได้อีก ๓ อย่าง  คือมีปีกแข็งแรงบินสูง บินไปไกลๆได้  มีปีกบินได้แต่เตี้ยๆ ต่ำๆ  มีปีกบินไม่ได้  

               ในแต่ละประเภทได้ยกตัวอย่างสัตว์  ลักษณะความเป็นอยู่  รวมทั้งอาหารของสัตว์เหล่านั้น  คำอธิบายเหล่านั้นได้แต่งเป็นกาพย์ ทำนองเดียวกับลักษณะของการแต่งพรรณพฤกษา

            การคล้ายคลึงในการแต่งอีกประการหนึ่งของสัตวาภิธาน และพรรณพฤกษา ก็คือการดำเนินความตามลำดับมาตราตัวสะกด โดยเริ่มจาก แม่ ก กา  จนถึง แม่ เกย  ดังตัวอย่างต่อไปนี้

                   ประเภทพหุบาท  ประพันธ์กาพย์ฉบัง ๑๖

          ๏   ตะบองพลำใหญ่ยง                     อยู่ในป่าดง

             ดุจตัวตะขาบไฟแดง

          ๏   มีพิษมีฤทธิ์เรี่ยวแรง                    พบช้างกลางแปลง

             เข้าปล้ำเข้ารัดกัดกิน                              

          ๏   ตะขาบพันธุ์หนึ่งอยู่บนดิน              พรรณหนึ่งอยู่ถิ่น

             สถานบ้านเรือนคน

          ๏   ตะขาบไต่ขอบวอนซน                  กิ้งกือคลานวน

              แมงมุมขยุ้มหลังคา

          ๏   แมงป่องจ้องชูหางหา                             สิ่งใดจะมา

             ปะทะก็จกจี้แทง

ประเภทจตุบาท  ประพันธ์กาพย์สุราคนางค์  ๒๘

                 ๏    เห็นกวางกลางทุ่ง   ละมั่งหมู่มุง  กระทิงวิ่งไขว่

                 คำโองแล่นจี๋      รี่เข้าดงไผ่      กินหญ้าไบ่ๆ    ยืนเบิ่งดูกัน

                 ๏    เลียงผาโผนแผ่น     โดนผากระเดน   เผ่นคล่องว่องครัน

                 อีเก้งเร็งร้อง    ก้องพนาวัน     บ่างบินโผผัน    ไปพ้นต้นเต็ง

                 ๏     กระจงกระเจิง      แล่นร่าร่านเริง      รนร้อนเสียงเรง

                ฝูงลิงฝูงค่าง    ครวญครางแล้เซง     ดังเสียงละเบ็ง   บเว้นวันวาธ

ประเภททวิบาท  ประพันธ์กาพย์ยานี ๑๑

                  ๏   นกหัสดีลึงค์                     เสียงอึงคะนึงในเมฆี

                   กายางางวง                         เหมือนกุญชรช้อนชูเศียร

                  ๏   สัตวาบะหว้าสุก      เฝ้าเคล้าคลุกบ่จากเจียร

                  เลือกผลกินเตียน                    แล้วบินบากจากหว้าพลัน

                 ๏   วิหคนกกระหิด        อวดว่าฤทธิแรงแข็งขัน

                 บินโร่โยผกผัน              ถูกแผ่นผาน่าสิงขร

ประเภทอปาทกา  ประพันธ์กาพย์สุราคนางค์  ๒๘

      ๏  อีกสัตว์น้ำขว้ำ            ชุมชาติสัตว์น้ำ            บนบกก็มี

      คือหอยนาๆ         ในมหาวารี       หอยสังข์ใสสี                        เศวตวรรณฉาย

      ๏  แมลงภู่จุ๊บแจง         กะพงหอยแครง     หอยเสียบหอยชาย

      กะปุกนางลม     ปากเป็ดมีสาย      หอยหลอดนมสาว

      ๏  พรรณหนึ่งหอยกาบ      งับๆ งาบๆ                สองกาบรียาวรอยปากสนิธ      เปิดปิดเป็นคราว     ภายนอกพรายพราว     เนื้อในใหญ่หนา

                    สัตวาภิธาน  เป็นงานนิพนธ์สั้นๆ ท่านผู้แต่งคงตั้งใจให้เป็นคู่กับพรรณพฤกษา ซึ่งว่าด้วยพืชพันธุ์ต่างๆ ความมุ่งหมายของเรื่องนี้เพื่อให้ “พ่อหนู” ได้ฝึกอ่านในเรื่องง่ายๆ ในสภาพแวดล้อมที่พอพบเห็นได้ดังเช่น

๏   คางคกคางคาก ใหญ่เล็กหลากๆ  มากอเนกา

หนูพุกอยู่รู   ที่คูคันนา   อีกนากกินปลา    กายาเทาๆ

                   ๏   กระรอกสีแดง   ส้อนกิ่งไม้แฝง   โจนแรงไม่เบา

คนไล่ว้าวุ่น    กระสุนยิงเอา   ใหญ่ๆเยาว   เอามาทุกคน

                   ๏   จิ้งจกตุกแก   พอใจอยู่แต่   ที่เย่าเรือนชน

จิ้งจกร้องทัก   คี่มักเป็นกล    ทุกผู้ทุกคน   มักยั้งฟังการณ์

          จุดเด่นของแบบเรียน     พรรณพฤกษามีการแบ่งเนื้อหาตามหมวดมาตรา และแต่งคำประพันธ์กาพย์ยานี ๑๑    กาพย์ฉบัง ๑๖     กาพย์สุรางคนางค์  ๒๘  ส่วนของสัตวาภิธานก็มีเรียงตามมาตรา  และแต่งคำประพันธ์  กาพย์ยานี ๑๑    กาพย์สุรางคนางค์ ๒๘    ฉบัง ๑๖  เหมือนกับพรรณพฤกษา ทั้งสองเรื่องจะบอกรายละเอียดของแต่ละประเภทอย่างชัดเจน

      

          เหมาะสมกับผู้เรียนประเภทใด  

          พรรณพฤกษาและสัตวาภิธานจัดเป็นหนังสืออ่านเสริมให้กับเด็กนักเรียน

          ลักษณะการแต่ง                     

          - กาพย์ยานี ๑๑

          - กาพย์ฉบัง  ๑๖

          - กาพย์สุรางคนางค์  ๒๘

เกร็ดความรู้ต่างๆ

        ในพรรณพฤกษาท่านยังแทรกเกร็ดต่างๆ  ของพันธุ์ไม่เหล่านั้นซึ่งเป็นประโยชน์ต่อผู้อ่าน   ซึ่งรวมมาถึงในปัจจุบันด้วย  เช่น  ประวัติของส้มจีน และ ส้มสีเหลือง   มีเรื่องราวที่พรรณนาไว้ว่า

                             ๏   ส้มจีนเจ๊กเอามา               ในนาวาสำเภาใหญ่

                             รสหวานเย็นชื่นใจ                  มักจะใช้ชั่งตราชู

                             ๏   ส้มหนึ่งสีผิวเหลือง            มาแต่เมืองตรังกานู

                             รสชาติก็พอดู                       หวามสนิธชิดชมครัน

มีการนำวรรณคดี / หลักภาษามาใช้เรื่องใด

          มีการใช้หลักภาษาโดยใช้มาตราตัวสะกดแต่ละแม่ในการพรรณนาความ 

ความแตกต่างของภาษาในอดีตกับปัจจุบัน

              อดีต                                          ปัจจุบัน

              เปน                                               เป็น

               บื                                                 ปี

               ซราบ                                            ทราบ

               ทเล                                              ทะเล

               โปรส                                            โปรด

               ฤา,รือ                                           หรือ

               ต้นธานตวัน                                    ต้นทานตะวัน

               สอาด                                           สะอาด

               ลมุด                                            ละมุด

               ละคร                                           ละคร             

อ้างอิง

  พระยาศรีสุนทรโวหาร   น้อยอาจารยางกูร.๒๔๗๑.พรรณพฤกษากับสัตวาภิธาน. โสภณพิพรรฒธนากร.